تاریخچه ای کوتاه از داروسازی ایران

به همت بزرگانی همچون : ابوبکر محمد زکریای رازی، ابوعلی سینا،ابن ربن طبری،اهوازی، سیداسماعیل جرجانی، بیرونی و ابومنصور موفق الهروی و امثال آنها طب و داروسازی پیشرفت کرد و به شهرت جهانی رسید به طوری که سالها آثار برخی از آنها در جهان کتب درسی مدارس طب بود.

با توجه به وضع اسفبار بهداشتی حاکم بر جامعه در دورە قاجار و نیز شیوع بیماریهای همه گیر از جمله وبا، طاعون و تب نوبه لزوم اصلاحات بهداشتی و پزشکی ضروری به نظر میرسید. به همین منظور و برای تربیت متخصصان نظامی، پزشکی و داروسازی، در دورە ناصرالدین شاه و به همت امیرکبیر، مدرسه دارالفنون تأسیس شد. نخستین معلم داروسازی این مدرسه مسیو فکتی ایتالیایی بود. فکتی، دروس فیزیک، شیمی و داروسازی را به کمک مترجم خود میرزا رضا به شاگردانش تعلیم میداد (وقایع اتفاقیه، ش102. )
ظاهراً برای تدریس عملی پزشکی و داروسازی به شاگردان مدرسه، بیماران در دارالفنون معاینه میشدند و به آنها دارو تجویز میشد. در این مورد در شمارە 140 همان روزنامه چنین آمده است:
«برای اینکه شاگردان طبابت را خوب بیاموزند، همه روزه مریضها در دارالفنون آمده، امتحان نموده و نسخه سنجیده نوشته و معلم دواساز فکتی، دوا می دهد»
در اولین سال تأسیس دارالفنون (1268ق) شاگردان رشته داروسازی هفت نفر بودند و به تدریج بر عدە آنان افزوده شد و در سال 1299ق به سی وسه نفر رسید. تعداد دانشجویان داروسازی وشیمی برخی از سال های تحصیلی دارالفنون به شرح زیر است.
بعد از فکتی، شِوِرین آلمانی و مولیون فرانسوی از سوی دولت استخدام و مأمور تدریس طبیعیات و داروسازی شدند و هر یک نیز داروخانه ای طبق اصول و ضوابط جدید در تهران دایر کردند. پس از آنکه قرارداد استخدامی فکتی خاتمه یافت یکی از شاگردانش به نام میرزا کاظم محلاتی که درهمین سال (1287ق) از اروپا برگشته بود به جای وی مشغول به کار شد و تا زمان مرگ، سال 1313ق، به تدریس اشتغال داشت و پس از او مسیو روکبرون با معرفی دکتر تولوزان (پزشک ناصرالدین شاه) معلم طبیعیات و داروسازی مدرسه شد.
در سال 1322ق، مسیو لوکونت به عنوان داروساز استخدام شد و در تکیه دولت آزمایشگاه شیمی دایر کرد و به عدهای از علاقه مندان در آنجا درس داروسازی داد. در محرم 1337ق دکتر لقمان الدوله از طرف احمد شاه به ریاست قسمت طب دارالفنون منصوب شد و برای نخستین بار مدرسه طب در محل جداگانهای در دارالفنون به طور مستقل به کار پرداخت و در سال 1301ش در مدرسه عالی طب شعبه داروسازی تأسیس شد. در سال 1305ش دورە تحصیل داروسازی، سه سال تعیین شد و داشتن مدرک سه ساله متوسطه برای تحصیل در این مدرسه اجباری شد. در سال 1307ش دکتر هانری اشترونک آلمانی معلم شیمی داروسازی و شیمی زیستی مدرسه داروسازی شد و در این سال با تصویب نظامنامه جدید شورای عالی معارف، کارآموزی در داروخانه جزء برنامه دروس داروسازی قرار گرفت
در سال 1309ش دكترمهدی نامدار و دكتر صادق مقدم برای تدريس در اين مدرسه استخدام شدند. به اين ترتيب به همراه دكترفتح اللّه اعلم، تعداد معلمان ايرانی اين مدرسه به سه نفر افزايش يافت. با آغاز به كار دانشگاه تهران در سال 1313ش، مدرسۀ عالی طب به دانشكدۀ پزشكی، دندانسازی و داروسازی تبديل شد و در سال 1318ش پروفسور اوبرين به رياست دانشكده های فوق منصوب گرديد و دورۀ تحصيل در رشتۀ داروسازی چهارسال شد و بالاخره در سال 1335ش دانشكدۀ داروسازی دانشگاه تهران مستقل شد. امروزه دوره آموزش داروسازی شش ساله میباشد.

نخستین داروخانه نوین در ایران به دست شورین و در دورە ناصری تأسیس شد. اما مردم عادی حاضر به استفاده از داروهای این داروخانه نبودند و فقط برای آزار و تمسخر به این داروخانه مراجعه می کردند. در دورە قاجار عقیدە عمومی بر آن بود که ایرانی باید در معالجات به داروهای ایرانی رجوع کند و چنین استدلال میشد که داروهای سنتی و گیاهی اگر به اشتباه هم تجویز شوند، زیانی نخواهند داشت اما داروهای شیمیایی و ترکیبی فرنگی چنانچه به اشتباه تجویز شوند، دارای مضرات زیاد و حتی کشنده هستند. به این ترتیب با هر تبلیغ و توصیفی که از جانب فروشندگان داروهای خارجی به عمل میآمد به شدت مبارزه و از مصرف آن داروها خودداری میشد.

بدین ترتیب نوعی ناخشنودی نسبت به طب و داروسازی اروپایی پدید آمد و شاید به همین علت بود که ناصرالدین شاه از محمد بن عبد الصبور تبریزی درخواست کرد تا کتابی در دانش پزشکی که دربردارندە دانش فرنگیان و ایرانیان باشد تألیف کند. تألیف این کتاب دلالت بر آن دارد که حکومت سعی می کرد این حقیقت را در میان عموم القا نماید که طب و داروسازی اروپایی به اندازە داروسازی و پزشکی ایرانی ارزشمند است.

علی رغم مخالفت مردم با داروهای اروپایی و داروخانه نوین، تلاش شورین برای بازنگهداشتن داروخانه موجب تشویق دیگران در تأسیس داروخانه شد. پس از مدتی موليون داروخانه ای در لاله زار تأسيس كرد. در همين زمان داروخانه های ديگری در محله های مختلف تأسيس شدند كه از آن جمله اند: داروخانۀ روسی درخيابان استانبول، داروخانۀ آلمانی در خيابان مخبرالدوله، داروخانۀ نظامی در خيابان چراغ برق، داروخانۀ جاويد در چهار راه حسن آباد، داروخانۀ شفا در خيابان ناصريه، داروخانۀ آقارضا در بازار عباس آباد، داروخانۀ مهدی خان در چهار راه مولوی و داروخانۀ ماشاءاللّه خان در محلۀ اسماعيل بزاز.

داروخانه در اوایل کار بشدت مورد هجمه بودند و نمونه آن داروخانه دکتر شوربن بود که داستانهای زیادی داشت!!! روایت شده که یکی دیگر مراجعه کرده و قرص باد معده از شوربن می خواست و چون مدیر داروخانه پیگیری می کرد … او از پایین صدایی درآورده و سریع فرار میکرد .

از جمله این مسخرگیها و اذیت و آزارها ، روزی شخصی شرط می بندد که وسط داروخانه شوربن رفع حاجت کند . بدین ترتیب به داروخانه شوربن مراجعه کرده و درخواست نفت می کند و چون شوربن می گوید نفت ندارد ، او در جوابش می گوید : به دواخانه ای که نفت ندارد باید مدفوع کرد و سپس تنبانش را پایین کشیده وسط داروخانه مدفوع می کند .

این تنها کاسب فرنگی بود که توانسته بود با این احوال و مشکلات مقاومت داشته ، خودش را حفظ کند … اما در عوض توسط همین کارها که با وی و داروخانه اش میشده تعریفش به این سو و آن سو می رسید و در اندک زمانی چنان معروفیت یافت و شهرت پیدا کرد که از جمله سرشناس ترین مؤسسات درآمد که شاید با مخارج سنگین اعلان و خرج تبلیغ هرگز نتوان به آن شهرت رسید.

جايگاه اجتماعی و سود مادی كه داروسازان مذكور از شغل خود كسب كردند عدۀ ديگری را بر آن داشت كه اين حرفه را پيش گيرند و چون مقرراتی در بين نبود هر كس میتوانست مدتی نزد يكی از استادان خارجی كار كند سپس داروخانه داير نمايد و چون اين وضع باعث سوء استفادۀ اشخاص ناصالح شده بود در سال 1298ش از طرف وزارت معارف نظامنامۀ دوا فروشی وضع گرديد كه مطابق آن صاحب داروخانه بايد دارای تصديقنامۀ داروسازی باشد و هيچ دارو فروشی حق طبابت ندارد. البته در طی سالیان 1334 و 1400 دوباره قوانین مربوط به تاسیس داروخانه ها تغییر کرده است.

داروسازی حرفه‌ای در زمینه سلامت است که علوم بهداشت را با علم شیمی پیوند می‌دهد. رشته داروسازی، رشته‌ای در ارتباط با علوم پزشکی است که در رابطه با تولید و ساخت دارو، بررسی وضعیت دارو در بدن انسان و موجودات زنده و میزان تأثیر دارو در سلامت جامعه و کم کردن بحران‌های بیماری‌زا نقش ایفا می‌کند.

رشته داروسازی به شناخت ماده مؤثر، فرموله کردن این ماده (تبدیل ماده مؤثر به فرمی که قابل مصرف برای بیمار باشد مثل قرص، کپسول، شربت یا استفاده از روش‌های تزریقی) و بررسی اثرات دارو بر بدن بیمار می‌پردازد. این رشته تحصیلی امروزه شامل تخصص های : شیمی دارویی ؛ داروسازی بالینی ؛ داروشناسی یا فارماکولوژی ؛ فارماسیوتیکس ؛ سم شناسی ؛ کنترل و تولید دارو یا داروسازی صنعتی ؛ بیوتکنولوژی دارویی ؛ نانو دارو ؛ اقتصاد و مدیریت دارو؛ داروسازی هسته ای و .......میباشد.

و در پایان : با تمام نامهریانی ها از آغاز کار ....همچنان ایستاده ایم و در تمام سنگرها خدمت میکنیم.

گرد آوری و تدوین : دکتر امیر فلاح نژاد . داروساز

منابع: سایت راستینه . https://jihs.ut.ac.ir/article_29083.html . ویکی پدیا .